Artykuł

Dla czytelników „Misterium” brzmi znajomo, ale to nie jest (choć być może) streszczenie komiksu, lecz powstałej dokładnie pół wieku temu powieści Nikosa Kazantzakisa „Chrystus ukrzyżowany po raz wtóry” (za tę książkę, a także za „Ostatnie kuszenie Chrystusa” autor został potępiony przez synod greckiej cerkwi prawosławnej).

Jest oczywiste, że autor scenariusza komiksu nawiązuje do tego arcydzieła światowej literatury lub przynajmniej jej ekranizacji z roku 1956. Świadomość tego faktu będzie nam pomocna w rozwikłaniu pewnej zagadki.

„Misterium” ma prostą, linearną fabułę, ale za to skonstruowaną z wielkim kunsztem i umiejscowioną na tle drażliwej problematyki społecznej, jaką niewątpliwie jest małomiasteczkowa, dwudziestowieczna religijność. To niemal gotowy hollywoodzki scenariusz, z dwoma punktami zwrotnymi umiejscowionymi we właściwych miejscach opowieści.

Fabułę można streścić w kilku zdaniach.

W prowincjonalnym miasteczku odbywa się co pewien czas misterium, w którym wszystkie role odgrywają członkowie lokalnej społeczności. Według miejscowych notabli religijne przedstawienie jest potrzebne całemu miastu, całej wspólnocie, gdyż ma jej przynieść duchowe oczyszczenie, mityczne katharsis. Powtarzany od pokoleń monotonny rytuał tym razem ma jednak nieoczekiwany, dramatyczny przebieg. Podczas trwania spektaklu zostaje zamordowany doktor Bell, aktor odgrywający w misterium rolę Boga.

Rozpoczyna się śledztwo prowadzone przez przybyłego z wielkiego miasta detektywa, który z czasem okazuje się być nie tym, za kogo się podaje. Jak to w małej społeczności bywa, losy mieszkańców miasteczka przeplatają się i wszyscy bez wyjątku są podejrzani (co jest ponadto głównym założeniem każdego szanującego się detektywa). Kiedy ów fałszywy detektyw ma oznajmić prawdę i wyjawić nazwisko mordercy, zostaje zdemaskowany przez dziennikarkę Annie i ukrzyżowany.

Podobnie jak w przypadku powieści Kazantzakisa, tak i w „Misterium” ta prosta w gruncie rzeczy fabuła jest tylko pretekstem do poważniejszych rozważań.

W całym komiksie daje się mocno wyczuć klimat religijności. Nie religii opartej na głębokich przeżyciach duchowych, ale religijności rozumianej jako zbiór symboli, obrządków, pustych, nic nieznaczących gestów. Autorzy ukazują to w sposób metaforyczny, ale niepozostawiający cienia złudzeń. Skarlała świątynia na polu do minigolfa służy rozrywce, spotkaniom towarzyskim, jest namiastką wielkiego świata, miejscem, w którym brylują miejscowi notable. W tej małej, ciasnej sadzawce są wielkimi rybami (gdzie indziej, na prawdziwym polu nie jest już tak fajnie).

Świątynia jest pusta, nie ma w niej Boga, tak jak nie ma go w sercu pastora, dla którego osobista tragedia nie stała się źródłem głębokiego przeżycia religijnego, lecz przeciwnie - obnażyła płytkość jego wiary i skutkowała wyparciem się Boga, i obwieszczeniem jego śmierci.

Także akt samosądu nad przestępcą nie ma nic wspólnego z metafizyką. Ukrzyżowany psychopata nikogo nie zbawił, ani sam nie otrzymał wybaczenia. Dopuścił się okrutnej zbrodni, za co spotkała go zasłużona kara. I nic więcej. Krzyż jest tu pustym symbolem. Był pod ręką więc z niego skorzystano (gdyby była gilotyna, pewnie by jej użyto, a niejeden nadgorliwy recenzent szukałby nawiązań do Rewolucji Francuskiej). Potwierdza to oddalające się w chwili śmierci ciało ukrzyżowanego, które odchodząc od krzyża, nie daje sobie szansy na zmartwychwstanie.

W tym świecie nic nieznaczących religijnych symboli, także samo misterium jest pustym gestem. Wbrew temu, co twierdzi Annie i co na ostatniej stronie komiksu sugeruje dramaturg, nie pomogło miastu. Nie przyniosło oczyszczenia, nie zadziałało jak katharsis. Ostatecznie przed piekłem recesji miasto ocaliła nie wiara, nie wspólne działanie zrodzone z silnego poczucia tożsamości wszystkich mieszkańców, lecz japońska fabryka samochodów (czym autor zdaje się przestrzegać nas przed nadinterpretacją komiksu).

W komiksie „Kaznodzieja” czy miłym sercu każdego komiksiarza filmie „Dogma” Bóg odwraca się od człowieka. Jest gdzieś, choć przestał się nami interesować. Jest inny niż nasze uwarunkowane kulturowo wyobrażenie o nim, ale jest.

W „Misterium” Boga nie ma, a cała metafizyka w komiksie pojawia się wyłącznie jako projekcja chorego umysłu psychopaty. Tylko on obsesyjnie wierzy w piekło, szatana, Boga, zmartwychwstanie.

Logiczną konsekwencją świata bez Boga jest brak nieśmiertelnej duszy. W jej miejsce autor wprowadza „coś”, co wydaje się być tym wszystkim, co istnieje poza ciałem i co odróżnia człowieka od zwierzęcia. Jest to nasze człowieczeństwo, nasza świadomość, sumienie i uczucia, dobro i zło, pamięć o nas po naszej śmierci. To wszystko istnieje realnie i nie ma nic wspólnego z okultyzmem czy spirytyzmem.

To „coś” symbolizuje płaszcz, który wraz ze śmiercią nie ulatuje do nieba, ale pozostaje na ziemi, pośród ludzi, jako ślad w czyjejś pamięci.

Morrison odwraca kolej rzeczy. Po śmierci zostaje płaszcz, zaś znika nikomu już niepotrzebne ciało. Nieważne, nieistotne, obce, pozbawione jakiegokolwiek znaczenia. Zredukowane do poziomu materii staje się karmą dla świń.

Płaszcz nie jest czymś metafizycznym. Jest realny i namacalny. Czasem symbolizuje coś ważnego, jak zbrodnia i kara, czasem coś zupełnie niepotrzebnego - jak pamięć po oszczercy i alkoholiku.

Bywa, że źle czujemy się w naszym płaszczu jeszcze za życia. Annie w ostatniej scenie komiksu sama przed sobą nie przyznaje się, kim jest, kim się stała. Jej płaszcz jest jej obcy. Nosi go z rezygnacją, niczym garb, pokutną kulę.

„Misterium” to mądry i przemyślany komiks, choć nieco depresyjny, jak to zapis człowieka przechodzącego kryzys wiary. Morrison patrzy na opustoszały niebiański tron i tęskni. Bo skoro nie ma już Boga, nie ma nieba, nie ma nieśmiertelnej duszy, to co pozostało? Poszarpany stary płaszcz? W całym komiksie czuje się, że autor nie zrobił na tej wymianie dobrego interesu.

Kto zabił? Autor nie udziela jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Kusi za to i kusi swawolnymi interpretacjami. No i skusił. Puśćmy więc wodze fantazji...

Wyobraźmy sobie młodą, piękną, ambitną, całkowicie oddaną pracy dziennikarkę, pracującą w prowincjonalnej gazecie, w której nawet najświeższe newsy ukazują się z dwutygodniowym opóźnieniem. Za wszelką cenę chce się wyrwać do wielkiego miasta i szuka takiego tematu, co to: „panowie, czapki z głów!”. Ale co może wydarzyć się na takim zadupiu? Co najwyżej jakiś pijak zabełkoce o nieletniej kochance burmistrza...

A teraz jeszcze to coroczne, nudne, religijne misterium, o którym coś trzeba napisać. Ale co można napisać ciekawego o imprezie, która za każdym razem jest taka sama? W której ciągle uczestniczą ci sami ludzie, a scenariusz znany jest od pokoleń?

Ale dziewczyna to twarda dziennikarska sztuka, nie poddaje się, nie odpuszcza. Ma dużo wolnego czasu (w końcu single to odpowiedź ewolucji na geja i lesbijkę), więc węszy, szuka, zagląda do biblioteki, grzebie w internecie, przegląda setki stron. A nuż coś się trafi. No i się trafia. Przez przypadek wklepuje w wyszukiwarkę internetową zlepek słów i nagle na ekranie pojawia się streszczenie dzieła Kazantzakisa. Dziewczyna szybko uświadamia sobie, jak wielki w tej historii tkwi potencjał, że taki temat to odskocznia do innego świata.

Tylko trzeba szczęściu nieco pomóc.

Oczywiście, jest na misterium. Przeprowadza wywiad z burmistrzem, w końcu jest w pracy. I tylko ten irytujący, nieodstępujący jej na krok i podrywający ją w żenującym stylu fotoreporter. Więc posyła go po hot doga. Zanim przepchnie się przez tłum, odstoi swoje w kolejce, poczeka na przygotowanie dania, wróci.... to jej daje dobrych kilkanaście minut. Wystarczy, aby pójść na zaplecze sceny i wbić nóż w plecy aktora (mała, czysta rana, trochę krwi, cicha śmierć).

Później wraca pod scenę i obserwuje.

Od tej pory zawsze jest blisko śledztwa. Dość szybko odkrywa prawdziwą tożsamość detektywa, ale wyjawia ją dopiero wtedy, gdy ten zamierza powiedzieć „kto zabił”. Może wie, może nie, ale po co ryzykować? W końcu od początku był dla niej zagadką. No i tym bardziej, że wezwana przez nią nieopatrznie policja jest tuż-tuż.

Wreszcie ma swój upragniony temat. Pisze artykuł, który trafia do krajowej prasy (takie ichnie „Wysokie Obcasy”), na jego kanwie pisze książkę. W końcu przenosi się do wielkiego miasta, robi karierę.

Jest jedyną osobą dramatu, która skorzystała na zbrodni i osiągnęła swój cel. Jasny i wyrazisty od samego początku komiksu.

I tylko ten płaszcz. Ciężki, obcy, niezgrabny, jak wyrzut sumienia.

Tak to widzę.

Opublikowano: 2008-12-21